Het Engelenmanuscript
Vorig jaar stuitte ik in het Regionaal Archief West-Brabant op een onbeduidend mapje met aantekeningen, schetsen en enkele vroege foto’s (zoutdrukken). De stukken in dit mapje, dat ik omdoopte tot ‘Engelenmanuscript’, blijken te zijn gemaakt in de jaren 40 van de 19de eeuw door de Zundertse boswachter-zonnebloemteler-amateurbioloog Henricus Engelen. Deze alerte figuur was gedurende zijn hele leven boswachter in Zundert maar hield er, zoals nu blijkt, verschillende andere interesses op na. Hij was een van de eerste zonnebloemonderzoekers in Nederland, een hobby die hij aan de Franse bezetter had te danken. Bovendien maakte hij zich al vroeg het fotografische procedé om zoutdrukken te maken eigen. Hij is dan ook een van de weinige fotografen uit de jaren 40 van de 19de eeuw die wij in Nederland kennen.
Een snelle blik op de tekeningen en foto’s maakt meteen duidelijk dat Engelen door Van Gogh, die pas zes jaar na het overlijden van Engelen werd geboren, moet zijn beïnvloed. In zowel de compositie als de stijl, als ook de onderwerpskeuze is onmiskenbaar het meesterschap van Van Gogh terug te zien.
Links een tekening uit het Engelenmanuscript, gesigneerd door Henricus Engelen en gedateerd 6 november 1844, rechts een zonnebloemschilderij van Van Gogh uit 1887.
Links een zoutdruk uit het Engelenmanuscript uit 1844 of 1845, rechts een zonnebloemschilderij van Van Gogh uit 1887.
Het is ons natuurlijk niet ontgaan dat dit, op het eerste gezicht, een nogal boude bewering lijkt. Maar bij nadere bestudering van deze zaak blijkt het echter een schoolvoorbeeld van een ‘untimely collaboration’ te zijn, een filosofische theorie over invloedssferen van grote genieën die zich buiten de lineaire tijd afspelen. Soms wordt werk geproduceerd dat een zo grote ‘impact’ heeft, dat het aura ervan zich in alle ‘tijdsrichtingen’ uitbreidt, zoals de golven die door een steen in het water worden veroorzaakt. De schilderijen van Van Gogh brengen overduidelijk een dergelijke auratisch effect teweeg.
Het Engelenmanuscript is het afgelopen jaar diepgaand bestudeerd en de volgende conclusies gekomen kunnen worden getrokken:
1. Het manuscript is authentiek*
2. Het is uitgesloten dat Van Gogh het werk van Engelen kan hebben gekend**
3. De invloed van Van Gogh manifesteerde zich al voordat hij zelf was geboren***
* Het manuscript is tientallen jaren geleden gevonden op de zolder van de boswachterswoning op de Buisse Heide in Klein Zundert en is samen met vele andere stukken uit de woning, die al sinds haar bouw in 1750 lokale boswachters huist, overgebracht naar het Regionaal Archief West-Brabant. Hier is het door mij herontdekt. C14-datering van het papier rond 1845±5 jaar komt overeen met de voorhanden zijnde gegevens. Het manuscript is op enkele plekken gesigneerd door Henricus Engelen, die in de boswachterswoning huisde van 1805 tot zijn dood in 1847.
** Henricus Engelen had geen kinderen via wie Van Gogh misschien de boswachterswoning, die zich op enige kilometers van het huis van de Van Goghs bevond, zou kunnen hebben bezocht. Het is onwaarschijnlijk dat het Engelenmanuscript ooit de boswachterswoning heeft verlaten, dus kan veilig worden aangenomen dat Van Gogh het manuscript nooit heeft gezien. Zelfs in het geval dat hij het wel zou hebben gezien is het niet geloofwaardig dat hij zoveel jaren later zulke gelijkende werken zou maken. Dat lijkt ook niet in overeenstemming met zijn karakter te zijn.
*** De enige logische en redelijke gevolgtrekking uit de eerste twee conclusies moet zijn dat Van Goghs invloed zich tegen de tijd in heeft doen gelden. Het werk van Engelen en Van Gogh heeft stilistisch gezien te veel overeenkomst om onafhankelijk tot stand te zijn gekomen. Het is zelfs waarschijnlijk dat de interesse van Engelen voor zonnebloemen door Van Gogh is beïnvloed. Bovendien, kan het toeval zijn dat de oudere broer van Van Gogh, tevens Vincent geheten, naast Engelen ligt begraven (zie foto) in Zundert?
